Từ lâu nay, chuồn chuồn tre được làm bởi đôi bàn tay nghệ nhân Thạch Xá (huyện Thạch Thất, Hà Nội) đã trở thành món đồ chơi gắn với kỷ niệm tuổi thơ của nhiều người dân Thủ đô.

Xã Thạch Xá, huyện Thạch Thất nằm cách trung tâm TP Hà Nội khoảng 40 km về phía Tây. Không chỉ có chùa Tây Phương nổi danh trong dân gian nằm trên đỉnh núi Câu Lâu, sâu trong con đường mòn dẫn qua chân núi là nơi hàng triệu chú chuồn chuồn tre được sinh ra và bay đi khắp mọi miền. Đã nhiều năm nay, khoảng sân rộng nhà ông Đỗ Văn Liên (xã Thạch Xá, Thạch Thất, Hà Nội) chỉ dùng để chứa tre với nứa. Những thanh tre rừng dài, mỏng nhưng cứng cáp được dựng lên đều tăm tắp bên cạnh những chiếc rổ nhựa bám đầy sơn. Đây chính là nơi ra đời của những chú chuồn chuồn tre nhiều màu sắc, được bán trên phố cổ hay các điểm du lịch.

Tình cờ bén duyên với nghề

Để làm ra được một chú chuồn chuồn tre sinh động, ông Liên cũng như nhiều nghệ nhân khác phải chọn được những thân tre bánh tẻ – loại tre ở tận vùng núi Tây Bắc, không quá già cũng không quá non. Những thân tre ưng ý sẽ được cạo bỏ lớp xanh bóng và phơi khô, sau đó mới được chẻ ra thành từng đốt để làm chuồn chuồn.“Mấy con chuồn chuồn nhìn đơn giản thế thôi nhưng phải tỉ mỉ từng khâu từ chọn tre. Chỉ cần tre không tốt, cả nghìn con sẽ không thăng bằng được”, ông Liên chia sẻ.

Để làm ra một chú chuồn chuồn tre hoàn chỉnh, từ công đoạn lựa chọn tre làm nguyên liệu cũng cần tỉ mỉ và kỹ lưỡng

Đến với nghề được gần 20 năm, bà Xoan – vợ ông Liên vẫn nhớ như in những ngày đầu tiên tự mày mò làm ra sản phẩm. Bắt đầu từ một lần được xem những chú chuồn chuồn có thể bám thăng bằng trên ngón tay, hai vợ chồng bà quyết định sẽ làm ra thứ đồ chơi sinh động này.

Hồi ấy, gia đình bà đang làm nghề mây tre đan nên việc chuyển sang làm chuồn chuồn chỉ như một cách kiếm thêm thu nhập. Vài năm sau, nghề mây đan dần mai một, chuồn chuồn tre trở thành nguồn thu chính của hai vợ chồng.

Cân bằng cho chuồn chuồn có thể đứng được là công đoạn cuối cùng trong khâu tạo hình, trước khi chuồn chuồn được chuyển đến khu sơn vẽ

Có duyên với nghề nên lượng khách tìm đến nhà ông bà mua chuồn chuồn ngày càng nhiều. Ban đầu chỉ là những khách lẻ mua một vài con để chơi. Lâu dần, tiếng lành đồn xa, khách quốc tế và nhiều người đến mua với số lượng lớn để bán hoặc làm quà. Thu nhập của gia đình bà từ đây cũng ổn định dần.

“Mỗi ngày xưởng sản xuất được khoảng 500 chuồn chuồn tre hoàn thiện. Sản phẩm làm ra đến đâu bán hết đến đó”- bà Xoan cho biết. Để đáp ứng được nhu cầu khách mua hàng, gia đình bà phải thuê thêm nhân công để đảm nhiệm những công việc khác nhau.

Người trẻ vẽ lên phần hồn

Căn phòng trên tầng 3 của căn nhà đầy màu sắc và mùi sơn đặc trưng. Nơi đây dường như khác biệt hoàn toàn với những gì thô sơ, toàn một màu trắng ngà của tre nứa ở khu nhà dưới. Những lọ sơn đủ bảy sắc cầu vồng được xếp trong không gian chứa nhiều cửa sổ. Ánh nắng nhẹ của một sáng mùa thu hắt lên bờ vai của cô gái nhỏ đang tỉ mẩn ngồi quét những lớp sơn lên cánh chuồn chuồn.

Người trẻ được đảm nhiệm việc trang trí, tô vẽ.

Linh (20 tuổi, sinh viên trường Lâm nghiệp) là người chịu trách nhiệm công đoạn sơn sản phẩm. Em làm ở đây được 2 năm. Nhà em gần đây thôi, cứ cuối tuần em lại về đây làm để kiếm thêm phụ giúp gia đình – Linh nói và đôi mắt nheo nheo đủ để cho người đối diện biết em đang cười – Làm công việc này khiến em luôn phải đeo khẩu trang vì cái mùi hăng hắc của sơn không tốt cho đường hô hấp. Nhưng lâu dần, đây lại là thứ mùi khiến em cảm thấy nhớ nhất khi nghĩ về quê hương của mình.

Những cánh chuồn sau khi được hong khô dưới nắng sẽ được chuyển đến khâu vẽ trang trí. Thảo (20 tuổi) – cháu ruột của gia đình sẽ đảm nhận công việc này.

“Em ‘sống’ với chuồn chuồn tre từ nhỏ. Lớn lên thì được các anh chị hướng dẫn cách vẽ trang trí, thế là cuối tuần rảnh thì em làm phụ giúp ông bà”, Thảo nói.Sau khi hoàn thiện công đoạn này, Thảo cũng sẽ là người đóng gói sản phẩm và xếp gọn chúng vào trong một thùng xốp, chờ ngày khách đến mua về. Chuồn chuồn tre được đóng thành gói 10 con, chung họa tiết nhưng khác màu sắc. Kể từ công đoạn đầu tiên đến công đoạn cuối cùng, những chú chuồn chuồn đã hóa thân từ màu tre mộc mạc để trở nên sinh động, bắt mắt hơn. Khách đến mua có thể lựa chọn những màu sắc và họa tiết mà mình thích.

Chuồn chuồn tre –  Chiếc cầu nối thế hệ

Ở nơi sinh ra thứ đồ chơi gần gũi này, những người thợ từ già đến trẻ vẫn ngày ngày miệt mài, chuyên tâm tạo ra những cánh chuồn sinh động. Chuồn chuồn tre được hoàn thiện qua đôi bàn tay của nhiều thế hệ.

Người già tỉ mẩn hơn thì chọn tre, tạo hình thô. Người trẻ nhạy bén hơn về thẩm mỹ thì trang trí, tô vẽ. Cứ thế, những cánh chuồn chuồn đi ra khỏi lũy tre làng, vươn xa trên khắp các tỉnh thành trong và ngoài nước.

“Chuồn chuồn có cánh thì bay – Có thằng cu Tý thò tay bắt chuồn”

Câu ca dao đã đi vào trong tuổi thơ của nhiều người, như một minh chứng cho thấy những cánh chuồn chuồn đã trở nên gần gũi, quen thuộc đối với những đứa trẻ sinh ra ở làng quê Việt Nam. Khi trưởng thành, người ta có thể vì nhịp sống gấp gáp mà quên đi nhiều thứ. Nhưng khi được nhìn thấy những cánh chuồn chuồn tre đậu trên tay, hẳn ai cũng sẽ chợt nhớ về một tuổi thơ nhiều kỷ niệm.

Đối với những đứa trẻ thành phố, chuồn chuồn tre như một cầu nối, giúp em gần hơn với tuổi thơ của ông bà, bố mẹ xưa kia.

Còn đối với những đứa trẻ thành phố, chuồn chuồn tre là cách nhanh nhất để các em có thể đi từ thành thị về đến thôn quê – nơi mà ông bà, cha mẹ các em đã lớn lên ở đấy. Và cùng với cánh chuồn chuồn làm nên những tình bạn ở tuổi ấu thơ.

Vài năm trở lại đây, nhiều xưởng chuồn chuồn tre ở đã mở thêm dịch vụ trải nghiệm làm chuồn chuồn cho khách du lịch. Dịch vụ này được khách nước ngoài và học sinh các trường đặc biệt ưa thích. Với dịch vụ này du khách sẽ vừa được trải nghiệm quá trình sản xuất ra những chú chuồn chuồn tre, vừa được mang sản phẩm của mình về làm kỷ niệm thay vì bỏ tiền ra mua sản phẩm hoàn chỉnh. Điều này tạo ra một hiệu ứng giúp thu hút khách du lịch hơn rất nhiều.

Thoạt nhìn, con chuồn chuồn tre thô sơ chỉ gây được sự tò mò thích thú ban đầu với du khách, nhưng khi được giới thiệu kĩ hơn, những con chuồn chuồn này có thể đứng trên mọi vật liệu ngay cả sợi chỉ, thì du khách trong nước cũng như khách quốc tế đều vô cùng thích thú với món đồ chơi này.

Lời kết

Chuồn chuồn tre Việt Nam sinh ra từ làng quê, nay đã “vươn cánh” xa hơn đến phố thị cũng như thị trường quốc tế. Những chú chuồn chuồn sinh động trở thành món quà lưu niệm độc đáo đậm chất Việt Nam đối với nhiều du khách nước ngoài. Chuồn chuồn tre đã vượt ra khỏi lũy tre làng, “bay” khắp cả nước từ Bắc vào Nam, và được tiêu thụ mạnh mẽ tại những thị trường khó tính như Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc…. Có nhiều người ở nơi xa cũng tìm đến Thạch Xá học làm nghề. Ðây là một tín hiệu tốt để nghề thủ công truyền thống của Việt Nam ngày càng phát triển.

                                                                                                Minh Anh